تاج محل (ताज महल)، نگین هندوستان و بزرگترین دستاورد معماری در مجموعه معماری هندی و اسلامی در دنیا است. شاه جهان، پادشاه گورکانی، تاج محل را به یاد سومین همسر ایرانی خود، یعنی ممتاز محل با نام ایرانی «ارجمند بانو» بنا کرد. شکوه نفس‌گیر این مکان باعث می‌شود مدتی مکث کنید و نفس عمیقی بکشید. اگر قلبی داشته باشید که می‌خواهید آن را به طپش بیشتر وا دارید و خلوص عشق را به تماشا بنشینید، باید از این مکان بهشتی دیدن کنید. نگاهی کوتاه به این مکان شما را غافلگیر خواهد کرد و با دیدن آن از نزدیک حتی گاهی حس می‌کنید که شاه جهان با شما در حال قدم زدن است.
تاج محل کجاست؟
اگر بخواهیم سرراست بگوییم که تاج محل کجاست جوابش چند کلمه است؛ تاج محل در هند، ایالت اوتار پرادش، شهر آگره یا آگرا قرار دارد.
خوب است که بدانید این بنا در شهر آگره هند و در ۲۰۰ کیلومتری دهلی نو واقع شده است. تاج محل که یکی از عجایب هفت گانه جدید جهان است، ۵۸ متر ارتفاع و ۵۶ متر پهنا دارد. به همین دلیل کافی است خود را به آگرا برسانید تا به‌راحتی بتوانید این بنای مربعی‌شکل را پیدا کنید.
داخل پرانتز بگوییم که عجایب هفت گانه جدید دنیا عبارت‌اند از چیچن ایتزا در مکزیک، مجسمه مسیح در برزیل، کولوسئوم در ایتالیا، دیوار بزرگ چین در چین، ماچو پیچو در پرو، شهر باستانی پترا در اردن و تاج محل در هند.
معماری و طراحی تاج محل
معماری تاج محل ترکیبی از معماری ایرانی و معماری گورکانی است. در ساختن چنین شاهکاری، هنرمندان بسیاری از جمله احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری حضور داشته‌اند. احمد لاهوری ۲۰هزار هنرمند و معمار را رهبری می‌کرد تا در نهایت این بنا ساخته شد.
همچنین در این بنا، هنر خوشنویسی ایرانی بسیار به چشم می‌خورد که گویا عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس کار خوشنویسی سوره‌هایی از قرآن و سروده‌های پارسی بر در و دیوارهای بنا را انجام داده‌اند.
نکته جالب توجه آن است که طراحی تاج محل از طراحی قبر تیمور در سمرقند، قبر اعتمادالدوله، قبر همایون در دهلی و مسجد جامع دهلی در دهلی الهام گرفته شده است. با این حساب دور از انتظار نیست که تاج محل را در لیست میراث جهانی یونسکو ببینید.
در سال ۱۹۸۳، اینجا با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» به ثبت رسید.
بزرگترین تفاوت تاج محل با سایر ساختمان‌های گورکانی آن بود که بناهای گورکانی با ماسه‌سنگ سرخ ساخته می‌شد؛ اما شاه جهان درخواست استفاده از سنگ مرمر سفید تزیین‌شده با گوهرسنگ داشت. البته همین موضوع هم گواهی بر گرانبهابودن تاج دارد.
مقبره
همه می‌دانیم که تاج محل یکی از عجایب هفتگانه جهان است. آرامگاه، ساختمانی باشکوه است که از مرمر سفید ساخته شده است و سمبل پاکی، عشق و درد است. این مکان برای تجلیل از ممتاز محل و به‌عنوان هدیه‌ای به او ساخته شده است.
در اطراف داخل و بیرون بنا، خوشنویسی‌هایی از اشعار فارسی و آیات مقدس قرآن به چشم می‌خورد.
مقبره یک سازه بزرگ در وسط بنای تاج محل است. این سازه، متقارن بوده و همراه با یک گنبد مرمری بی‌مثال پوشیده شده است. این گنبد تقریباً ۳۵ متر ارتفاع دارد و به‌دلیل شکل خاصش، به نوع گنبد پیازی یا گواوایی شناخته می‌شود.
زیبایی و عظمت گنبد آرامگاه تاج محل به همین‌جا ختم نمی‌شود و به تماشای بالای گنبد که بنشینید متوجه طرح لاله مردابی می‌شوید که در بلندتر نشان‌دادن ارتفاع آن هم نقش دارد.
چشم که بچرخانید چهار چتری گنبدی‌شکل کوچک‌تر نیز در اطراف گنبد اصلی می‌بینید. معماری این چتری‌ها نیز پیازی است و در گوشه‌های گنبد قرار گرفته است. گنبد و چتری‌ها با میله‌های تزیینی، طلاکاری و با نقوش تزیینی ایرانی‌هندی نیز ترکیب شده‌اند.
میله تزیینی به‌کاررفته در این بخش از جنس طلا بود؛ اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی با یک نمونه برنزی طلاکاری‌شده جایگزین شد.
تزیینات داخلی تاج محل
تالار داخلی تاج محل تزیینات شگفت‌انگیزی دارد. خاتم‌کاری‌های بنا با سنگ‌های ارزشمند تزیین شده‌اند. این تالار هشت‌ضلعی است و طوری طراحی شده که می‌توان از هر ضلع بنا وارد آرامگاه شد.
البته امروزه فقط درب جنوبی آرامگاه باز است که رو به باغ زیبای تاج محل باز می‌شود. دیوارهای داخلی تالار حدود ۲۵ متر ارتفاع دارند و با یک گنبد تزیین‌شده با نقش‌مایه خورشید پوشیده شده است.
دقیقاً در مرکز تالار اصلی، گور نمادین ممتاز محل، روی پایه‌ای مرمرین به ابعاد یک‌ونیم در دوونیم متر قرار گرفته است. سنگ قبر نیز الماس‌کاری شده و روی آن با هنر خوشنویسی ایرانی، خطوطی در ستایش ممتاز محل نوشته شده است.
خوب که دقت کنید می‌بینید در اطراف مقبره و در میان خوشنویسیهای کارشده روی سنگ، 99 نام از نام‌های خداوند حک شده است. تمام این طراحی‌های تماشایی از دیدگاه شاه جهان نشئت می‌گیرد که بر این باور بود که خانه ممتاز محل در بهشت قرار دارد و تاج محل تصور آن خانه روی زمین است.
تنها بخش نامتقارن تاج محل، گور نمادین شاه جهان است که در کنار گور نمادین ممتاز و در سمت غربی قرار گرفته است. گور نمادین شاه جهان کمی بزرگ‌تر از گور همسرش است؛ اما شباهت‌های بسیاری به قبر ممتاز محل دارد. روی درپوش تابوت او نیز مجسمه سنتی یک محفظه کوچک خودکار قرار دارد.
توجه: حتما شما هم می‌دانید که در سنت اسلامی، قراردادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین‌شده ممنوع است. با توجه به همین موضوع، جسد ممتاز محل و شاه جهان در زیرزمین تالار دفن شده است و چهره‌های‌شان رو به قبله قرار گرفته است.
تزیینات خارجی تاج محل
تاج محل، با آن ظاهر باصلابتش، از سه طرف با دیوارهایی از سنگ قرمز محصور شده است؛ این در حالی است که خود بنا کاملا با سنگ مرمر سفید ساخته شده است و همین موضوع تضاد چشم‌نوازی را رقم می‌زند.
خالی از لطف هم نیست که بدانید بیش از 28 نوع سنگ قیمتی مانند لاجورد در میان سنگ‌های مرمر بنا کار شده است. کمی که بیشتر دقت کنید متوجه می‌شوید که گنبدها و طاق ساختمان‌های ماسه‌سنگی دارای طرح‌های هندسی ظریفی هستند و خاتم‌کاری‌هایی متقارن در جهت چپ و راست آن‌ها وجود دارد.
ساختمان‌های ماسه‌سنگی با خاتم‌کاری سفید تزیین شده‌اند و ساختمان‌های مرمری با خاتم‌کاری تیره یا مشکی کار شده‌اند.
اگر بخواهیم عناصر تزیینی تاج محل را بررسی کنیم، باید بگوییم که خوشنویسی و طرح‌های انتزاعی در بنا کار شده است و در سراسر مجموعه، آیاتی از قرآن را می‌بینید که توسط هنرمندان ایرانی با خط ثلث روی مرمر نوشته شده است.
اندازه نوشته زمینه‌های بالاتر، اندکی بزرگ‌تر است تا در هنگام نگاه از زاویه پایین، کژی نوشته‌ها کمتر به چشم آید.
باغ
از آرامگاه که بیرون بیایید و قدم در باغ به ظاهر ایرانی‌اش بگذارید، حیرت می‌کنید. یک باغ گورکانی مربعی‌شکل در جلوی خود می‌بینید که در مرکز آن یک استخر بازتاب برای بازتاب تصویر بنای اصلی و یک مخزن مرمری ساخته شده است.
شاید نمونه این استخرها را در مجموعه چهل‌ستون اصفهان دیده باشید. این مخزن مرمرین، حوض کوثر نامیده می‌شود، این نام برای شما هم آشناست، درست است؟ جالب است بدانید که معماری چهارباغ را بابر، نخستین پادشاه گورکانی هند، با ایده‌گرفتن از معماری باغ ایرانی وارد هند کرد.
ردیف‌هایی از درختان و آب‌نماهایی در سرتاسر باغ از دیگر عناصری است که در باغ تاج محل می‌بینید.
تاریخچه تاج محل در گذر زمان
تاج محل از شناخته‌شده‌ترین بناهای جهان و آرامگاه باشکوهی در هند است. بر اساس کتاب نقش پارسی بر احجار هند، این بنا با دستور مستقیم شخص شاه جهان، ساخته شد. مدارک و شواهد موجود نشان می‌دهند که ساخت تاج که از سال ۱۶۳۲ تا ۱۶۴۳ طول کشید، نوعی از سوگواری عاشقانه شاه جهان برای ممتاز محل بود.
البته ساخت تمام و کمال این مجموعه ۲۲ سال به طول انجامید و هزینه هنگفتی در قبال ساخت آن صرف شد.
نکات جالب درباره تاج
هزینه ساخت تاج محل برابر با ۳۲میلیون روپیه شد، چیزی بیش از یک میلیارد دلار امروزی؛
معمار این بنای جادویی هنرمند ایرانی به نام احمد لاهوری بود که رهبری ۲۰هزار نیروی کار را به عهده داشت؛
1000 فیل در ساخت این سازه عظیم به کار گرفته شدند؛
یکی از متقارن‌ترین سازه های دنیاست و دقیقاً نقش هر گوشه متقارن و یک شکل است؛
در ساعات مختلف روز به رنگ‌های مختلف در می‌آید. سنگ مرمر سفید و صیقلی باعث می‌شود تاج محل در طول روز تغییر رنگ دهد؛ مثلاً صبح زود یک رنگ صورتی کمرنگ دارد، در ادامه روز سفید است و در شب به رنگ طلایی تبدیل می‌شود. تاج محل در شب‌هایی که ماه کامل است زیبایی عجیبی دارد. می‌گویند تغییر رنگ تاج محل مانند تغییر خلق و خوی زنانه بخصوص ممتاز محل است.
افسانه‌ها و اسرار تاج محل
اگر دوست دارید از افسانه‌ها، شایعات و روایت‌های مرتبط با تاج محل بدانید، باید برایتان بگوییم که در یکی از افسانه‌های معروف آمده است که شاه جهان می‌خواسته در روبه‌روی تاج محل و آن طرف رودخانه یامونا یک تاج سیاه بسازد و این دو را با پلی به یکدیگر متصل کند؛ حالا یا عمرش قد نداده است یا بعد از برکناری از سلطنت، از پسِ ساخت آن برنیامده است.
شایعه‌ای دیگر آن است که اینجا قلعه‌ای بوده که راج پوت‌های آگرا ساخته است و شاه جهان پس از جنگ با راج پوت، این سازه را فتح کرد؛ البته این ادعا هرگز ثابت نشد!
ناگفته نماند ادعای دیگری که درباره این بنا شده است آن است که تاج محل، راهروها و اتاق‌های مخفی زیادی دارد که از چشم‌‌ها پنهان مانده است و کسی نتوانسته آن ها را کشف کند.
سخن آخر
تاج محل که از عجایب هفتگانه جدید در دنیا است، با رأی ۶۰۰میلیون نفر در سرتاسر دنیا انتخاب شده است. شاید رأی مثبت این ۶۰۰میلیون نفر به انگیزه ساخت این یادبود بوده و دیدن آن شما را انگشت به دهان نگذارد.
